Julie van der Vaart

INTERVIEW | JULIE VAN DER VAART

‘Het feit dat het universum oneindig is, vind ik doodeng en wonderbaarlijk tegelijk’
26 januari 2023

Fotografisch kunstenaar Julie van der Vaart werd geboren in Maastricht, maar woont werkt inmiddels in België, waar ze doceren aan de kunstacademie combineert met haar persoonlijke fotografische projecten. Haar indringende, analoge foto’s lijken in staat tot het vangen van tijd en ruimte, alsook tot het vervagen van onze kennis over deze concepten.

Onlangs bracht uitgeverij Void haar boek Blind spot uit, waarin haar werk van de afgelopen zes jaar is gebundeld. We interviewden haar in aanloop naar de nieuwe tentoonstelling bij Galerie Wilms, waar vanaf zondag 12 maart Van der Vaart’s serie Black Cloud samen met werken van schilder Ronald Zuurmond te zien zullen zijn.

De zwart-wit beelden van Van der Vaart blijven lang op je netvlies staan. Onheilspellende landschappen die langzaam opdoemen of vervagen, lichamen die lijken te zweven in een oneindige ruimte en beelden waarvan je niet weet waar de mens ophoudt en de ruimte aanvangt. Ze snijdt grote thema’s aan in haar werk, zoals vergankelijkheid, natuur en de kosmos. ‘De kern van mijn werk is al vroeg ontstaan. Ik zag als kind een docu met mijn vader over de ruimte en de grootte ervan, en ik kon er gewoon niet naar kijken. Ik raakte er helemaal door in paniek, omdat ik me zo goed de diepte van die oneindigheid kon inbeelden. De oneindigheid van het universum is iets wat ons begripsvermogen te boven gaat en als je dat dan wel probeert te doen, verlies je jezelf erin. Als kind vond ik dat extreem eng, maar later vond ik juist veel rust in de gedachte dat ik onderdeel ben van dat alles, van de natuurlijke wereld. De natuur is voor mij iets magisch, het is een volledig perfect systeem; in de natuur voel ik me heel, ik hoef maar te gaan wandelen en dan voel ik al die diepe rust.’

“De natuur is voor mij iets magisch, het is een volledig perfect systeem”

Ook andere ervaringen die ze al op jonge leeftijd had zijn van invloed op haar werk. ‘Ik ervoer als kind regelmatig de vreemde gewaarwording dat ik niet in mijn lichaam zat. Het was alsof ik in een droom zat. Deze ervaringen van depersonalisatie heb ik nog steeds en het heeft mijn denken over tijd en ruimte beïnvloed. Tijd en ruimte zijn mijns inziens één, alleen wij kunnen ze niet als één denken omdat we als mens beperkt zijn in ons voorstellingsvermogen. Er zijn veel zaken die wij niet kunnen bevatten met onze zintuigen, of die erdoor vertekend worden. Onze hersenen vervormen onze ervaringen zodanig dat we het kunnen begrijpen, maar daardoor missen we dingen. Wat overigens niet erg is, maar het is wel zo. We zijn eigenlijk driedimensionale wezens die in een vierdimensionale ruimte leven. En misschien zijn er nog wel meer dimensies.’

Van der Vaart vertelt over het onderscheid tussen twee ervaringen van tijd, de lineaire en de imaginaire tijd, dat een belangrijke rol speelt in haar werk. ‘Ons idee van een lineaire tijdservaring is volgens mij een illusie, een manier om grip te krijgen op dat fenomeen. Want eigenlijk gebeurt alles altijd tegelijkertijd; we zijn dood, levend en niet geboren op hetzelfde moment. Een beetje zoals in de film Interstellar. Dat is wat men imaginaire tijd noemt. Deze imaginaire tijdstheorie heeft een wetenschappelijke basis. Natuurkundige Stephen Hawking legt het mooi uit in zijn boek A brief history of time. Hij stelt daarin dat we tijd niet als een lijn, maar meer als een bol moeten zien. Vergelijk het met een wereldbol en alle momenten bevinden zich daarin, tegelijkertijd. Waar je je bevindt in de tijd, hangt af van waar je je vinger zet op die bol, ofwel waar je je op focust.’

“Ons idee van een lineaire tijdservaring is een illusie, want eigenlijk gebeurt alles altijd tegelijkertijd”

Van der Vaart’s nieuwe serie Black Cloud bevat veel dromerige landschappen waarin je kunt verdwijnen, opdoemende en vervagende lichamen en lichamen die zweven of die overvloeien in de ruimte. ‘Mijn ervaringen hebben me veel aan het denken gezet over mijn lichaam. Want als onze werkelijkheidservaring niet echt is, is de manier waarop we ons lichaam ervaren misschien ook een illusie. Als ik doodga, ben ik dan echt dood, of worden de atomen die mij vormen iets anders? En waar houden mijn deeltjes op en begint de ruimte? Films als The Matrix en Inception vind ik geweldig, omdat ik daarin terugvind wat ik zelf ook voel.’

De serie Black Cloud borduurt voort op haar vorige serie (Beyond time, red.) en gaat ook over de imaginaire tijd en het gevoel niet echt te zijn, of ergens in op te lossen. Deze serie krijgt echter een meer persoonlijke laag, omdat haar eigen ervaringen van depersonalisatie er bewust in zijn verwerkt. ‘De titel van de serie is ontleend aan de scifi-roman The Black Cloud van Fred Hoyle, over een grote gaswolk die uit de ruimte komt. Het verhaal an sich is niet zo relevant, maar wat ik interessant vond is dat die gaswolk een entiteit had, dat het een intelligent wezen was. Ik vind het een mooi idee dat er misschien wel intelligent leven kan bestaan zonder vaste vorm. Soms voel ik me niet begrensd door mijn lichaam. Ik word bijvoorbeeld wel eens wakker ’s nachts en dan weet ik niet meer wie of waar ik ben, maar ook niet wát ik ben, ik moet me dan opnieuw beseffen dat ik een mens ben. Mijn nieuwe serie gaat over deze ervaringen en gedachtes.’

Van der Vaart exposeert haar serie Black Cloud samen met het werk van Ronald Zuurmond in Galerie Wilms. De donkere, eigenzinnige schilderijen van Zuurmond roepen, net als de werken van Van der Vaart, een andere beleving van tijd en ruimte op. Van der Vaart herkent zich in het feit dat ook Zuurmond iets probeert te vatten wat ongrijpbaar is. “Door een soort uitvaging lijken sommige schilderijen net een ‘glitch’ te hebben, een hapering. De werken komen soms over als vervaagde herinneringen: het wel willen en kleine flarden krijgen, maar het niet volledig terug kunnen roepen. Daarin kan ik een link met mijn eigen werk zien. Waar bij mij ‘het zijn’ niet volledig te vatten is, geldt dat voor ‘de herinnering’ bij hem. Er zit ook veel diepte in zijn werk. Ik bedoel daarmee niet een voor- en achtergrond, maar diepte als in gelaagdheid, letterlijk dat je het wilt voelen, alsof er een taal in die diepte zit.”

Analoge fotografie is voor Van der Vaart bij uitstek een medium waarmee ze haar ervaringen kan verbeelden. ‘Het fijne aan analoge fotografie is dat ik heel concreet met mijn handen iets aan het maken ben. Dat geldt ook voor de andere technieken die ik toepas, zoals cyanotypie, etsen en zeefdrukken. Het voelt alsof ik een monnik ben die de hele dag hetzelfde doet, het is heel rustgevend. De materialiteit ervan vind ik ook fijn. Ik maak steeds concrete keuzes voor een bepaald papier, stof en formaat. Ik ben dan echt even uit mijn hoofd.’

“Ik hou van de manier waarop toeval een rol speelt in het analoge proces”

Door negatieven meerdere keren te belichten of beelden over elkaar te zetten, ontstaat een gelaagdheid in haar werk die analoog is aan de manier waarop ze tijd beleeft. De momenten overlappen elkaar, zijn niet opeenvolgend, maar één moment. ‘Ik hou van de manier waarop toeval een rol speelt in dat analoge proces. Het geeft de beelden precies wat ze nodig hebben. Misschien zou je de beelden die ik maak ook digitaal kunnen maken door foto’s over elkaar te plakken in Photoshop, maar dan heb je daar zelf veel meer controle over. Door zoiets analoog te doen, kun je de afdrukken heel fysiek bewerken met chemicaliën om bepaalde effecten te krijgen. Dat blijft spannend, ik krijg het nooit twee keer hetzelfde. Photoshop is niet zo concreet en tastbaar. Ik maak nu echt iets materieels, misschien is dat toch mijn manier om grip te krijgen op de werkelijkheid. Zo is ook mijn archief een veelheid van negatieven, afdrukken en experimenten, maar door vervolgens een fotoserie daaruit te destilleren, baken ik iets af. Ik behandel dan een bepaald thema en kan het een beetje begrenzen. Dat geeft een lekker gevoel, het schept orde, geeft voldoening en houvast.’ Vervolgens, glimlachend: ‘Al weet ik natuurlijk, dat die orde een illusie is’.

Door Renée Verberne

portretfoto: Debby Thijs